"Πρόκειται για μια πανοραμική ματιά στο φαινόμενο της χρηματιστικοποίησης και μια εξαιρετικά διεισδυτική προσέγγιση από τη σκοπιά της ριζοσπαστικής πολιτικής οικονομίας, από αυτές που σπάνια συναντά κανείς στον κόσμο των οικονομικών επιστημών."
Με αφορμή την πρόσφατη δημοσίευση του βιβλίου του Profiting without Producing: How Finance Exploits Us All, ο Κώστας Λαπαβίτσας συνομιλεί με τον οικονομολόγο Χ. Ι. Πολυχρονίου σε μία εκτεταμένη συνέντευξη για το αμερικανικό ηλεκτρονικό έντυπο «Truthout».
Ακολουθεί μέρος της συνέντευξης που δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (26.01.2014).
Ολόκληρη η συνέντευξη στο:
Ερ. Το τοπίο του σύγχρονου καπιταλισμού έχει διαμορφωθεί από το νεοφιλελευθερισμό, την παγκοσμιοποίηση και τη χρηματιστικοποίηση. Τι σημαίνει για εσάς ο όρος «χρηματιστικοποίηση» και με ποιους τρόπους αντιπροσωπεύει ένα νέο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού;
Απ. Η χρηματιστικοποίηση αποτελεί για μένα μια νέα ιστορική περίοδο στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία αναγνωρίζει τρεις μεγάλες περιόδους: τον ελεύθερο καπιταλισμό γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, τον μονοπωλιακό καπιταλισμό προς το τέλος του 19ου αιώνα, και τον ιμπεριαλισμό που επικράτησε ίσως μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τα εβδομήντα χρόνια μετά τον πόλεμο είναι πολύ δύσκολο να ταξινομηθούν, αν μη τι άλλο λόγω της εξαιρετικά μεγάλης περιόδου οικονομικής άνθησης («Long Boom») που διήρκησε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, με πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης, αυξανόμενα εισοδήματα και μεγαλύτερη ισότητα. Στη συνέχεια υπήρξαν τέσσερις δεκαετίες με πολύ μικρά ποσοστά ανάπτυξης, στάσιμα εισοδήματα και αύξηση των ανισοτήτων. Κατά την άποψή μου, η χρηματιστικοποίηση είναι ένας όρος που χαρακτηρίζει επαρκώς αυτή την περίοδο. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της είναι η εκρηκτική άνοδος του χρηματιστικού κεφαλαίου, το οποίο έχει διεισδύσει σε όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας, κάτι που δεν υφίσταται στο παρελθόν.
Πιο συγκεκριμένα, κατανοώ τη χρηματιστικοποίηση ως μια ιστορική περίοδο που χαρακτηρίζεται από τρεις στενά συνδεδεμένες τάσεις στο μοριακό επίπεδο της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Πρώτον, το μεγάλο βιομηχανικό και εμπορικό κεφάλαιο έχει «χρηματιστικοποιηθεί», δηλαδή έχει άφθονα παρακρατηθέντα κέρδη για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων, αλλά συχνά χρησιμοποιεί τα κεφάλαια για συμμετοχή σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές με σκοπό την αναζήτηση οικονομικού κέρδους. Δεύτερον, οι μεγάλες τράπεζες εμπλέκονται λιγότερο στη χορήγηση δανείων προς το μεγάλο κεφάλαιο, ενώ αναζητούν κέρδη από συναλλαγές στις χρηματοπιστωτικές αγορές, καθώς και από τα άτομα και τα νοικοκυριά. Τρίτον, τα νοικοκυριά έχουν τεθεί σε τροχιά γύρω από τον τομέα του επίσημου χρηματιστικού κεφαλαίου τόσο για λόγους δανεισμού όσο και για την κατοχή χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων. Ένας βασικός λόγος είναι η υποχώρηση των δημοσίων παροχών στον τομέα της στέγασης, της εκπαίδευσης, της υγείας, των συντάξεων, και ούτω καθεξής, που συνήθως αντικαθίστανται από ιδιωτικές παροχές. Η ιδιωτική χρηματοδότηση έχει αναδυθεί ως μεσολαβητής της πρόσβασης σε αυτά τα πολύ σημαντικά αγαθά και υπηρεσίες για τα νοικοκυριά και τους μεμονωμένους εργαζόμενους.
Ερ. Πώς σχετίζεται η χρηματιστικοποίηση με τις άλλες δύο δυνάμεις στον σύγχρονο καπιταλισμό -- δηλαδή τον νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση;
Απ. Βλέπω τον νεοφιλελευθερισμό ως το ιδεολογικό πλαίσιο που έχει διαμορφώσει την οικονομική θεωρία και πολιτική κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών. Έχει καθορίσει το θεσμικό πλαίσιο της χρηματιστικοποίησης μέσω κυρίως της απορρύθμισης των χρηματοπιστωτικών αγορών και των αγορών εργασίας. Βρίσκω το επιχείρημα του Mirowski ότι ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι εχθρός του κράτους και ότι δεν σηματοδοτεί μια απλή αντίθεση μεταξύ κράτους και αγοράς πολύ πειστικό. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει να κάνει με την κατάληψη και τη χρήση του κράτους με σκοπό την επίτευξη ριζικών αλλαγών υπέρ της αγοράς σε όλο το φάσμα της κοινωνίας. Η κατάληψη του κράτους από τον νεοφιλελευθερισμό έχει θέσει τις βάσεις για τη χρηματιστικοποίηση του καπιταλισμού. Για να γίνω πιο ακριβής, η χρηματιστικοποίηση θα ήταν αδύνατη χωρίς το κράτος. Η παγκοσμιοποίηση, από την άλλη πλευρά, είναι πολύ πιο δύσκολο να προσδιοριστεί είτε ως δύναμη είτε ως έννοια. Βεβαίως, έχει υπάρξει μεγάλη διόγκωση στις παγκόσμιες αγορές βασικών εμπορευμάτων και σημαντική αύξηση στις ξένες άμεσες επενδύσεις κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών, που διευκολύνουν τη διεθνοποίηση της παραγωγής. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, υπήρξε η έκρηξη των χρηματοπιστωτικών αγορών και του δανεισμού. Ακόμα και οι άμεσες ξένες επενδύσεις αναφέρονται σε μεγάλο βαθμό στην εγκατάσταση τραπεζικών λειτουργιών στο εξωτερικό. Η παγκοσμιοποίηση, ως εκ τούτου, φαίνεται να αποτελεί ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της ιστορικής περιόδου της χρηματιστικοποίησης.
Ερ. Η άνοδος της χρηματιστικοποίησης συμπίπτει με τη διαδικασία αποβιομηχάνισης στις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Βλέπετε να υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στην κυριαρχία της χρηματιστικοποίησης και την παρακμή της βιομηχανίας;
Απ. Με ιστορικούς όρους, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η άνοδος της χρηματιστικοποίησης συνοδεύεται από χαμηλότερα ποσοστά συσσώρευσης και αύξησης της παραγωγικότητας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η πραγματική συσσώρευση αντιμετωπίζει μια σειρά από προβλήματα και δυσκολίες, ενώ η χρηματοοικονομική συσσώρευση βιώνει εκρηκτική ανάπτυξη. Ωστόσο, δε νομίζω ότι οι δυσκολίες της πραγματικής συσσώρευσης οφείλονται ουσιαστικά στην έκρηξη της χρηματιστικής. Έχουν βαθύτερες ρίζες που σχετίζονται με τις «δυνάμεις της παραγωγής», συμπεριλαμβανομένων των νέων τεχνολογιών πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών, τις μεταβολές των εργασιακών δεξιοτήτων, καθώς και τις νέες μορφές οργάνωσης των επιχειρήσεων. Κατά τη διάρκεια της χρηματιστικοποίησης, οι νέες «δυνάμεις της παραγωγής» δεν συνέβαλαν στη δυναμική και διαρκή επέκταση της πραγματικής συσσώρευσης, αλλά ενθάρρυναν την εκρηκτική αύξηση της χρηματιστικής.
Δεν ασπάζομαι την άποψη που κάνει λόγο για «καλή» βιομηχανία και «κακή» χρηματιστική. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο είναι πολύ πιο περίπλοκες, αντανακλώντας αμοιβαία εξάρτηση καθώς και σύγκρουση. Συμμερίζομαι την άποψη του Χίλφερντιγκ και την κλασική μαρξιστική προσέγγιση του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό, που υπογράμμιζε το γεγονός ότι το βιομηχανικό και το χρηματιστικό κεφάλαιο έχουν αναπτύξει μια συμβιωτική σχέση στον προηγμένο καπιταλισμό. Παράλληλα, δεν βρίσκω ότι η βιομηχανία και η χρηματιστική έχουν συγχωνευθεί ώστε να σχηματιστεί το λεγόμενο «χρηματιστικό κεφάλαιο», δηλαδή η ειδική μορφή του κεφαλαίου που υποτίθεται ότι χαρακτήριζε την περίοδο του ιμπεριαλισμού. Αντίθετα, το σύγχρονο βιομηχανικό κεφάλαιο είναι όλο και πιο ανεξάρτητο από το τραπεζικό κεφάλαιο - σίγουρα ανάμεσα στις μεγάλες επιχειρήσεις - και είναι σε θέση να χρηματοδοτεί επενδύσεις από τα αδιανέμητα κέρδη. Ωστόσο, οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν «χρηματιστικοποιηθεί», δηλαδή εμπλέκονται σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές με σκοπό την αναζήτηση κέρδους. Η «χρηματιστικοποίηση» των μεγάλων επιχειρήσεων έχει επηρεάσει την εσωτερική τους οργάνωση, καθώς και τις μακροπρόθεσμες επενδυτικές τους στρατηγικές, με αρνητικούς τρόπους.
Ερ. Οι χρηματοοικονομικές συναλλαγές έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια, όμως η συνεισφορά της χρηματοοικονομικής βιομηχανίας προς το ΑΕΠ περιορίζεται σε μονοψήφια νούμερα. Ωστόσο, το χρηματιστικό κεφάλαιο, όπως απροκάλυπτα δηλώνει ο υπότιτλος του βιβλίου σας, εκμεταλλεύεται την υπόλοιπη κοινωνία. Τι είναι αυτό που κάνει τις χρηματοοικονομικές αγορές τόσο αναποτελεσματικές και το χρηματιστικό κεφάλαιο τόσο εκμεταλλευτικό;
Απ. Η χρηματιστική είναι ένας μεσολαβητής και δεν συνεισφέρει καινούργιες ροές αξίας. Ακόμη πιο σημαντικό, συνεισφέρει ελάχιστα στην απασχόληση και ως εκ τούτου στο πρότυπο της μέτρησης του ΑΕΠ. Κατά την άποψή μου, αυτό σχετίζεται με τον εκπληκτικό ρόλο των νέων τεχνολογιών, που έχουν μεταμορφώσει τις λειτουργίες χρηματοδότησης χωρίς την ανάλογη επέκταση της απασχόλησης. Επιπλέον, η εσωτερική οργάνωση των ιδιωτικών τραπεζικών εταιριών και η κινητοποίηση του δυναμικού των εργαζομένων στις τράπεζες δεν αφήνουν πολλά περιθώρια όσον αφορά την αποτελεσματικότητα. Η εικόνα του ιδιωτικού χρηματοοικονομικού τομέα ως το αποκορύφωμα της τεχνολογικής προόδου είναι πολύ παραπλανητική. Ο χρηματοοικονομικός τομέας λειτουργεί, στο σύνολό του, εξαιρετικά αναποτελεσματικά. Τέλος, ποιο ακριβώς είναι το όφελος της κοινωνίας από την τοποθέτηση υψηλά ειδικευμένου εργατικού δυναμικού και πανάκριβης τεχνολογίας στη διάθεση των χρηματοοικονομικών αγορών; Που είναι το μεγάλο κοινωνικό όφελος από το να είναι σε θέση οι χρηματοοικονομικές αγορές να αξιοποιούν τις αποκλείσεις των τιμών και να καθορίζουν τις τιμές των παραγώγων σε δέκατα του δευτερολέπτου σε όλο τον κόσμο;
Το αξιοσημείωτο πράγμα σχετικά με τον χρηματοοικονομικό τομέα, ωστόσο, είναι ότι δεν είναι απλώς ανεπαρκής αλλά εκμεταλλευτικός με τρόπους που δεν μπορεί να είναι το βιομηχανικό κεφάλαιο. Πρόκειται για μια αρχέγονη καπιταλιστική δραστηριότητα που προηγείται κατά πολύ χρονικά της δημιουργίας του βιομηχανικού καπιταλισμού και έχει διατηρήσει την πανάρχαια αρπακτική της μορφή. Ο χρηματοοικονομικός τομέας αποσπά κέρδη από οποιοδήποτε χρηματικό εισόδημα και χρηματικό απόθεμα -- τα κέρδη του δεν περιορίζονται στις νέες ροές αξίας που παράγονται ετησίως. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών, ο χρηματοοικονομικός τομέας έχει γίνει ειδικός στο να διαμορφώνει κέρδη μηδενικού αθροίσματος που αφορούν τις μεταβιβάσεις από τον ένα οικονομικό παράγοντα προς τον άλλον. Τα χρηματοοικονομικά κέρδη συγκροτούν ένα απίστευτο ποσοστό των συνολικών κερδών, ιδίως στις ΗΠΑ, μια χώρα όπου υπάρχουν τα σχετικά στοιχεία. Η εκμεταλλευτική μορφή του χρηματοοικονομικού τομέα σε σχέση με τα νοικοκυριά και τους μεμονωμένους εργαζόμενους είναι επίσης εμφανής. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της χρηματιστικοποίησης, σηματοδοτώντας την ως μια ιστορική περίοδο στην εξέλιξη του καπιταλισμού.
Ερ. Για πολλούς, η αντιμετώπιση της χρηματιστικοποίησης έγκειται στη ρύθμιση του χρηματοοικονομικού τομέα. Εσείς, ωστόσο, θεωρείτε προβληματική αυτή τη λύση. Τι άλλες ρεαλιστικές εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν;
Απ. Αντιθέτως, με ότι γενικά πιστεύεται, η περίοδος της χρηματοστικοποίησης χαρακτηρίζεται από έντονες ρυθμίσεις. Είναι αλήθεια ότι έχει υπάρξει εκτεταμένη απορρύθμιση, κυρίως με την άρση των ελέγχων σχετικά με το ύψος των επιτοκίων, τη λειτουργική εξειδίκευση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, καθώς και για τις διεθνείς δραστηριότητες του χρηματοοικονομικού τομέα. Η άρση αυτών των ελέγχων υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την τεράστια επέκταση των χρηματοοικονομικών λειτουργιών τόσο στο εσωτερικό των χωρών όσο και στο εξωτερικό. Παράλληλα, όμως, υπήρξε μια σειρά από νέες ρυθμίσεις στις δραστηριότητες των επιμέρους χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, ιδίως των τραπεζών. Οι συμφωνίες της Βασιλείας, με έμφαση στην κεφαλαιακή επάρκεια, είναι χαρακτηριστικό αυτής της τάσης.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της νέας ρύθμισης είναι ότι έχει διαμορφωθεί από τα ίδια τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και ο σκοπός της είναι να εξασφαλιστεί η ικανότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος να αναπτύσσεται και να αποσπά κέρδη. Αυτό δεν συνέβαλε στο παραμικρό στην αποφυγή των χρηματοοικονομικών φουσκών ούτε και επέβαλλε το κόστος των χρηματοπιστωτικών κρίσεων σε αυτούς που ευθύνονταν. Αντίθετα, το σύγχρονο καθεστώς ρύθμισης έχει ως αποτέλεσμα να είναι η κοινωνία αυτή που επωμίζεται το κύριο βάρος των οικονομικών καταστροφών, ενώ τα άτομα που σχετίζονται με τον χρηματοοικονομικό τομέα είναι αυτά που έχουν αποκομίσει τα οφέλη της επέκτασης. Η κοινωνία δεν μπορεί να περιμένει πολλά πράγματα από τις πολιτικές των ρυθμίσεων του είδους που βλέπουμε εδώ και τέσσερις δεκαετίες τώρα.
Για την αντιμετώπιση της χρηματιστικοποίησης αποτελεί ζωτικής σημασίας η αναγνώριση ότι δεν αντιπροσωπεύει «πρόοδο» στις ανθρώπινες υποθέσεις. Η χρηματιστικοποίηση δεν ισοδυναμεί με μια κοινωνικά παραγωγική επέκταση των δυνάμεων της παραγωγής που θα μπορούσε ενδεχομένως να ωφελήσει την κοινωνία αν τίθετο υπό έλεγχο μέσα από μια σειρά τολμηρών μέτρων και παρεμβάσεων. Η χρηματιστικοποίηση πρέπει να αντιστραφεί. Για τον σκοπό αυτό η ρύθμιση από μόνη της δεν είναι αρκετή, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψη ότι η χρηματιστικοποίηση είναι μια ιστορική περίοδος του καπιταλισμού. Η αντιμετώπιση της χρηματιστικοποίησης εγείρει αναπόφευκτα ζητήματα ιδιοκτησίας, αλλά και ευρύτερης πολιτικής και κοινωνικών σχέσεων.
Φυσικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να εφαρμόζονται ρυθμιστικοί έλεγχοι στις διεθνείς ροές κεφαλαίων, καθώς και στις δραστηριότητες των τραπεζών. Οι ρυθμιστικοί έλεγχοι θα πρέπει επίσης να εφαρμόζονται στα επιτόκια. Αλλά είναι σαφές ότι για να είναι αποτελεσματικό ένα τέτοιο καθεστώς ρύθμισης θα πρέπει επίσης να υπάρχει παρέμβαση στη σφαίρα του διεθνούς χρήματος για τον έλεγχο των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Αν ελεγχόντουσαν τα επιτόκια και οι συναλλαγματικές ισοτιμίες, αυτό θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα για τις χρηματοπιστωτικές αγορές, ιδίως για τις αγορές παραγώγων. Είναι προφανές, ωστόσο, ότι αυτό το είδος παρέμβασης θα ήταν αδύνατον να εφαρμοστεί χωρίς την επέκταση της δημόσιας ιδιοκτησίας στην οικονομία, συμπεριλαμβανομένων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Δεν εννοώ απλά εθνικοποίηση των τραπεζών, αλλά την εισαγωγή νέων δημόσιων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που θα λειτουργούν σε μια κοινοτική και συνεταιριστική βάση, θα ελέγχονται δημοκρατικά και θα διαπνέονται από το πνεύμα της δημόσιας υπηρεσίας. Εννοείται ότι οι αλλαγές αυτού του είδους πηγαίνουν κόντρα στη φύση των καπιταλιστικών σχέσεων της κοινωνίας. Η εναντίωση στις καπιταλιστικές σχέσεις είναι ζωτικής σημασίας για την αντιστροφή της χρηματιστικοποίησης των νοικοκυριών, η οποία σαφώς απαιτεί νέες μεθόδους δημόσιας παροχής στον τομέα της στέγασης, της εκπαίδευσης, της υγείας, των συντάξεων, και ούτω καθεξής. Εν ολίγοις, η αντιστροφή της χρηματιστικοποίησης δεν είναι τίποτα λιγότερο από την αναδιάταξη της οικονομίας και της κοινωνίας σε μια αντικαπιταλιστική κατεύθυνση. Για μένα, αυτό αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του αγώνα σήμερα για τον σοσιαλισμό.